Waterlinieommetje Gorinchem

Gorinchem, hoeksteen van twee linies

Gorinchem is een aantrekkelijke stad met een bijzondere geschiedenis. De stad was een hoeksteen van de Oude Hollandse Waterlinie en een belangrijke stad bij de verdediging van Holland. Dit is in de hele stad nog steeds zichtbaar.

De hoofdvestingwal van Gorinchem, met elf bastions, een klein tolbastion, vier stadspoorten, een verdedigingsgracht met een ravelijn en twee stenen beren was al aangelegd vóór de tijd van de Oude Hollandse Waterlinie. Maar in de hectische beginfase van de linie moest Gorinchem in allerijl in staat van verdediging worden gebracht. Vooral aan de oostkant werden toen, en ook later, nieuwe vestingwerken aangelegd. Die bestaan grotendeels nog. Van de vier stadspoorten is alleen de monumentale Dalempoort nog bewaard gebleven.

In de 19^e eeuw werd Gorinchem opgenomen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Zo werd eind 19e eeuw een bomvrije caponnière in de vestingwal aangelegd. Het is een gedekte doorgang naar de schutsluizen van het Merwedekanaal, waarvoor een bastion aan de westzijde afgegraven werd.

De wandeling over de wallen – vooral bij de Waterpoort – biedt een mooi uitzicht op de Merwede en de aanlegsteigers voor de veren. We passeren o.m. het Tolhuis, de 18^e-eeuwse molen Nooit Volmaakt en een beer met twee monniken en de molen De Hoop uit 1763. Ooit stonden op de wallen van Gorinchem wel zeventien molens!

Wandeling

Naast deze interessante geschiedenis, maakt de schitterende ligging aan de Merwede en de Linge een bezoek aan Gorinchem zeker de moeite waard. Vanuit Gorinchem zijn vele fiets- en wandeltochten langs de rivieren en vestingwerken te maken. Met ons ‘ommetje’ bekijk je de mooie historische binnenstad met haar verdedigingswerken. Bent u uitgefietst of- gewandeld? Dan kunt u in de stad terecht voor het grote aanbod aan winkels, cultuur en horecagelegenheden. In Gorinchem is van alles te doen!

1. Beginpunt is het station Gorinchem, een ontwerp van Cees Douma uit 1971, dat een majestueus eerder stationsgebouw uit 1883 verving. Steek de Stationsweg over en via de Lange Brug (over het Kanaal van Steenenhoek) en de Korte Brug (over het Merwedekanaal) richting de vesting. Hier stond de Kanselpoort, rond 1600 gebouwd, maar in 1818 gesloopt. Rechtsaf de stadswal op.
2. De caponniere (bomvrije geschutplaats) dateert uit 1893 en is een van de laatste verdedigingselementen die aan de wallen werd toegevoegd.
3. De stadswallen van Gorinchem dateren uit het begin van de 17e eeuw en zijn ontworpen door vestingbouwkundige Adriaan Anthoniszoon, fortificatiemeester van Holland. In de wallen werden elf bastions en vier poorten opgenomen.
4. Deze stenen beer verbond de stad met de Oude Wolpherensedijk.
5. Het Tolbastion met daarop het Tolhuis is een karakteristiek bouwwerk aan het water (Buiten de Waterpoort). Vanaf 1869 werd het een Artilleriekazerne; tegenwoordig is het eigendom van het Waterschap Rivierenland. De iets verderop gelegen Waterpoort is in 1893 afgebroken, zodat nu slechts een coupure (open doorgang) resteert. Een deel van de poort is opgenomen in het ‘Fragmentengebouw’ in de tuin van het Amsterdamse Rijksmuseum.
6. Bij de Schuttersgracht linksaf. Hier ligt de Middeleeuwse stadsgrens en het water is een restant van de toenmalige stadsgracht.
7. Via de Hoge Torenstraat, het Zusterhuis en de Groenmarkt naar de Grote Markt. Onderweg passeert de route de Grote Kerk en de toren van rond 1450. De Grote Markt is sinds de Middeleeuwen het hart van Gorinchem. Het Neoclassicistische vroegere stadhuis (1860-1899) herbergt tegenwoordig het Gorcums Museum. Daartegenover ligt de Hoofdwacht uit 1792. Aan het eind van de Servetsteeg aan de (gedempte) Schuttersgracht ligt het vroegere Arsenaal dat verbouwd is tot woningencomplex.
8. De Molenstraat werd in de 15e eeuw aangelegd en  is een van de oudste straten van de stad, met talrijke monumenten. De Doelen (Molenstraat 30-32) vormden het hoofdkwartier van de schutters sinds 1589. Het gebouw werd in het laatste kwart van de 17e eeuw ingrijpend verbouwd.
9. De Lingesluis ligt tussen de Merwede en de Lingehaven van de stad en werd in 1988 geopend. Op deze plek lag daarvoor de Kleine Merwedesluis. Toen die vervallen was, was sprake van sluiting en demping van de haven, maar uiteindelijk bleef deze behouden voor de recreatievaart. Verder dateert de Korenbrugsluis met schotbalkkering uit de tijd van de Oude Hollandse Waterlinie
10. De Dalempoort is de enige nog resterende stadspoort. De poort werd gebouwd in 1597 met een wachthuis en een klokkentoren. In 1770 werd het gebouw vergroot.
11. De walkorenmolen De Hoop dateert uit 1764. Op het bastion aan de andere kant zijn enkele kanonnen geplaatst.
12. In de stadsgracht liggen twee ravelijnen. Ze liggen er nog grotendeels bij als eilandjes, maar worden gedeeltelijk gebruikt als volkstuinen.
13. In het begin van de 18e eeuw werd ten oosten van de oostelijke stadsgracht nog een extra verdedigingswal aangelegd, een zogenaamde enveloppe.
14. Korenmolen Nooit Volmaakt dateert uit 1718. In 1764 werd de molen met vier meter verhoogd. De meest recente restauratie werd in 2017 voltooid en sindsdien draait en maalt de Nooit Volmaakt weer met een vrijwillige molenaar.
15. Vanaf de punt van het bastion is de noordelijke beer te zien. Duidelijk zichtbaar is het verschil in waterhoogte tussen de ene en de andere kant. Hierna teruglopen naar de wal en het pad volgen richting de Korte Brug, vanwaar de Stationsweg bereikt wordt.